Op ontdekking in historisch verdedigingswerk

Midden in het rivierlandschap bij Doornenburg ligt Fort Pannerden. Dit rijksmonument is onderdeel van UNESCO Werelderfgoed. Dit Gelderse fort vol geschiedenis biedt een leuk en leerzaam dagje uit voor jong en oud. Zo geven de vele vrijwilligers het bijzondere erfgoed door.

Belangrijke positie

Het is 5 verdiepingen hoog, maar ligt vooral onder de grond. In 1872 was het klaar: Fort Pannerden. Het is het meest oostelijk gelegen fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het fort op de splitsing van de Rijn, Waal en het Pannerdensch Kanaal had een sleutelrol. Fort Pannerden verdedigde het Pannerdensch Kanaal, en moest voorkomen dat vijanden de rivieren konden afdammen. Als dat zou gebeuren, kon de waterlinie zonder water komen te zitten voor inundatie (het opzettelijk onder water zetten van een gebied). Daarom wordt het fort ook wel de ‘kraan’ van de Nieuwe Hollandse Waterlinie genoemd.

Ook uit militair oogpunt is de locatie belangrijk. In de Eerste Wereldoorlog werd het fort bemand door 300 soldaten. Nederland was neutraal, maar de dreiging was dichtbij. Tegen de tijd dat de Tweede Wereldoorlog uitbrak, was het fort versterkt en had het betere wapens, zodat het ook vanuit de richting van de Waal kon worden verdedigd. Maar de Duitsers vielen onverwachts aan vanaf de andere kant en al na 2 dagen moesten de soldaten zich overgeven. Tijdens de Koude Oorlog speurden mensen van de Koninklijke Luchtdienst vanuit het fort de lucht af: komen er vliegtuigen vanuit het oosten? In 1962 werd die taak overgenomen door radarsystemen en raakte het fort in verval.

Opknappen tot beleeffort

Het fort werd benoemd tot monument, maar pas toen krakers jaren in het fort woonden en er zo de aandacht weer op vestigden, gebeurde er meer. “Eigenlijk waren zij de eerste gidsen”, vertelt directeur Jos Peters. Van 2009 tot 2011 is het fort grondig gerestaureerd.

Provincie Gelderland was een van de belangrijkste gulle gevers.

Omdat het bijzondere verdedigingswerk met zo’n belangrijke rol behouden moet blijven, gaf de provincie sindsdien subsidie. Mede door die hulp konden ze in de lastige beginfase, vóór de grote bezoekersaantallen kwamen, opbouwen.

“Anders was het niet van de grond gekomen”, zegt Jos stellig. Met een historisch museum, escaperoom, puzzeltocht en meer biedt het beleeffort nu een dagje uit voor het hele gezin.

Zie hoe het toen was

“We laten zien hoe soldaten hier vroeger leefden, hoe het toen was”, vertelt Jos. “Dat kan best met digitale middelen en leuke activiteiten, maar we laten het fort en de omgeving vooral zoals die zijn. Het is belangrijk die geschiedenis door te geven. En kijk hoe goed er toen al werd nagedacht over de bouw! Door de ronde bogen konden kruitdampen goed weg en de schietgaten zijn zo gemaakt dat je nooit op je eigen mensen kon schieten.”

Zonder vrijwilligers geen Fort Pannerden

Directeur Jos Peters is de enige betaalde werknemer. Ruim 100 vrijwilligers zorgen ervoor dat het fort het hele jaar door regelmatig open is, van juni tot en met september en tijdens vakanties zelfs 6 dagen per week. Chauffeurs, balie-, service- en horecamedewerkers en gidsen. Elke dag zijn er zo’n 15 tot 20 vrijwilligers aanwezig.

Zonder vrijwilligers geen Fort Pannerden, dat is heel duidelijk.

Jos is onder de indruk van hun betrokkenheid. “Het voelt voor hen als ‘hun’ fort. Als we gesloten zijn, zijn er vaak toch mensen bezig. Even een haagje snoeien of een kapotte deur maken. We werven actief; daar moet je constant mee bezig blijven. Met al deze mensen lukt het fantastisch. Ze hebben allemaal eigen kwaliteiten en creatieve ideeën. Die hoor ik graag. Dan kijken we daarna wel of het haalbaar is. Daar worden de vrijwilligers weer enthousiast van. Ik ben nog lang niet klaar.”

Steeds meer bezoekers naar mooiste fort

“Forten.nl riep ons dankzij het publiek uit tot mooiste fort van Nederland”, vertelt Jos trots. “In 2023 hebben we rond de 20.000 bezoekers. Plan is dat dat er in 2025 25.000 zijn. Bezoekers met een Museumkaart komen bijvoorbeeld vanaf een camping in de buurt even kijken of het wat is. De dag erna komen ze vroeg terug, zodat ze de tijd hebben. Tijdens een dag als Open Monumentendag zag het zwart van de fietsen, fantastisch. De status als UNESCO Werelderfgoed trekt ook mensen. En die bewijst dat het belangrijk is dat we het fort bewaren zoals het is.”

Stoere vrijwilliger

‘Stoer fort zoekt stoere vrijwilligers’. Die kop boven een advertentie wekte in 2016 de interesse van Wim Hell (71). “Ik kom uit Millingen aan de Rijn. Als kind zag ik het fort vaak, daar aan de overkant van de Waal. Volstrekt onbereikbaar.” In 2016 werd het fort ingericht als beleeffort en opende het zijn deuren. Vanaf dat moment was Wim zo betrokken dat zijn vrouw zelfs zei dat hij er maar moest blijven slapen en hij uiteindelijk een tijd rust nam. “Ik zie altijd dingen die anders of beter kunnen. Inmiddels beperk ik me dan deels tot advies geven.” Als dagcoördinator is hij eindverantwoordelijk voor het reilen en zeilen die dag. Ook lost hij technische problemen op, zoals storingen in de escaperoom. Nóg leuker vindt hij de rondleidingen die hij geeft. “Het fort houdt me energiek. De combinatie van dit verdedigingswerk in de natuur en zijn geschiedenis maakt het bijzonder. Elke dag zijn er weer andere mensen, uit het hele land. Dat maakt me trots.”

Altijd een feest

Ze zijn blij met hem, weet hij. Om daarna meteen te benadrukken:

Iedereen is gewoon nodig en belangrijk.

Want alleen samen kunnen ze bezoekers bieden wat die verdienen. “Om er te komen loop je 1 kilometer door de natuur, of we halen bezoekers op met tuktuks of golfkarren. Dan zie je een groene heuvel, een molshoop noemen wij het. Pas als je binnen bent, blijkt hoe enorm het is. Bezoekers staan altijd versteld. En aan het eind gaan ze blij weg. Omdat het zo bijzonder is, en omdat wij aandacht hebben voor iedereen. Familiedagen vind ik het leukst. Kinderen gaan op expeditie en tijdens de rondleiding kunnen de wat minder jonge gasten vragen naar wat zij interessant vinden. Opa’s en oma’s laten de escaperoom vaak aan de jongere generaties over. Na onze dienst drinken we wat en delen we de leuke dingen. Dat is altijd een feest en daarna ga ik fluitend naar huis. Ik zal Fort Pannerden niet snel verlaten.”

Foto's

Klik op een foto voor grote weergave